women to start a business महिला सक्षमीकरण आणि आर्थिक स्वावलंबन या दोन महत्त्वपूर्ण उद्दिष्टांना साधण्यासाठी महाराष्ट्र शासनाने अभिनव पाऊल उचलले आहे. ‘आई’ या महिला केंद्रित पर्यटन धोरणाच्या माध्यमातून राज्य सरकारने पर्यटन क्षेत्रात महिलांना स्वतःचा व्यवसाय सुरू करण्यासाठी विशेष संधी उपलब्ध करून दिली आहे.
या योजनेअंतर्गत महिलांना १५ लाख रुपयांपर्यंतचे बिनव्याजी कर्ज उपलब्ध करून देण्यात येणार आहे, जे पर्यटन क्षेत्रातील व्यावसायिक संधींचे दरवाजे महिलांसाठी खुले करणार आहे.
धोरणाची वैशिष्ट्ये आणि उद्दिष्टे
‘आई’ योजनेचे मुख्य उद्दिष्ट पर्यटन क्षेत्रात महिलांमध्ये उद्योजकता आणि नेतृत्वगुणांचा विकास करणे हे आहे. या योजनेची पंचसूत्री रचना करण्यात आली असून त्यामध्ये महिला उद्योजकता विकास, पायाभूत सुविधांचा विकास, पर्यटकांच्या सुरक्षिततेला प्राधान्य, महिला पर्यटकांसाठी विशेष सेवा आणि सवलती, आणि एकूणच पर्यटन क्षेत्राचा विकास यांचा समावेश आहे.
पात्रता निकष आणि अटी
या योजनेचा लाभ घेण्यासाठी काही महत्त्वपूर्ण निकष ठरवण्यात आले आहेत:
१. व्यवसाय महिलेच्या मालकीचा असणे आवश्यक आहे आणि त्याचे संचालन देखील महिलेनेच करायला हवे.
२. हॉटेल किंवा रेस्टॉरंट क्षेत्रात व्यवसाय असल्यास, ५०% पेक्षा जास्त व्यवस्थापकीय आणि इतर कर्मचारी महिला असणे बंधनकारक आहे.
३. टूर आणि ट्रॅव्हल्स एजन्सीमध्ये देखील ५०% महिला कर्मचारी असणे आवश्यक आहे.
४. व्यवसाय पर्यटन संचालनालयाकडे नोंदणीकृत असणे आवश्यक आहे.
५. पर्यटन व्यवसायासाठी आवश्यक असलेल्या सर्व कायदेशीर परवानग्या असणे गरजेचे आहे.
आर्थिक मदतीचे स्वरूप
योजनेअंतर्गत १५ लाख रुपयांपर्यंतचे कर्ज राष्ट्रीयकृत बँकांमार्फत उपलब्ध करून दिले जाते. या कर्जाची सर्वात महत्त्वाची वैशिष्ट्ये म्हणजे:
- कर्जावरील १२% पर्यंतचे व्याज पर्यटन संचालनालयाकडून भरले जाते.
- कर्जधारक महिलांना फक्त मुद्दल रक्कम परत करावी लागते.
- पर्यटन क्षेत्राशी संबंधित ४१ प्रकारच्या व्यवसायांसाठी हे कर्ज घेता येते.
आव्हाने आणि मर्यादा
मात्र, या महत्त्वाकांक्षी योजनेला काही आव्हानांना तोंड द्यावे लागत आहे:
१. पुणे विभागातील पाच जिल्ह्यांमधून अत्यंत कमी प्रस्ताव प्राप्त झाले आहेत.
२. योजनेची पुरेशी जनजागृती झालेली नाही.
३. राष्ट्रीयकृत बँकांपर्यंत योजनेची संपूर्ण माहिती पोहोचलेली नाही.
४. लाभार्थी महिलांपर्यंत योजनेची माहिती पोहोचवण्यात यंत्रणा अपयशी ठरली आहे.
या योजनेमुळे पर्यटन क्षेत्रात अनेक नवीन संधी निर्माण होणार आहेत:
- महिलांसाठी स्वतंत्र व्यवसाय सुरू करण्याची संधी
- रोजगार निर्मितीची संधी
- पर्यटन क्षेत्राच्या विकासाला चालना
- महिला सक्षमीकरणाला प्रोत्साहन
- स्थानिक अर्थव्यवस्थेला बळकटी
योजनेच्या यशस्वी अंमलबजावणीसाठी काही महत्त्वपूर्ण पावले उचलणे गरजेचे आहे:
१. व्यापक जनजागृती मोहीम राबवणे २. बँकांशी समन्वय साधून योजनेची माहिती पोहोचवणे ३. अर्ज प्रक्रिया सुलभ करणे ४. प्रशिक्षण कार्यक्रमांचे आयोजन ५. यशस्वी लाभार्थींच्या यशोगाथा प्रसिद्ध करणे
‘आई’ ही योजना महिला सक्षमीकरणाच्या दिशेने टाकलेले एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे. मात्र, योजनेच्या यशस्वी अंमलबजावणीसाठी सर्व संबंधित घटकांनी एकत्रितपणे प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. पर्यटन विभागाचे उपसंचालक शमा पवार यांनी केलेल्या आवाहनानुसार, अधिकाधिक महिलांनी या योजनेचा लाभ घ्यावा आणि पर्यटन क्षेत्रात स्वतःची ओळख निर्माण करावी.
